1) Η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο.pdf
του επισκόπου Αργολίδας Νεκτάριου (από την Ι. Μ. Σαγματά)
2) Το αρχαίο μυστικό της Αγίας Σοφίας
Posts Tagged ‘θρησκεία’
Αδέσποτα Κορμιά, Φιλόθεος – Ζαλαντό κα
Η αφίσα
Η επιστολή του Μητροπολίτης Φιλόθεου (https://www.ekklisiaonline.gr και στο https://www.googlareis.gr)
Σας αποστέλλω την παρούσα επιστολή μου, ζητώντας εν πρώτοις την κατανόησή σας για την ταλαιπωρία στην οποία πιθανόν σας υποβάλλω. Θεώρησα όμως χρέος μου να σας εμπιστευθώ τις ακόλουθες σκέψεις μου και να ζητήσω την συνδρομή σας σε ένα ζήτημα, το οποίο, σας ομολογώ, με έχει προβληματίσει αρκετά.
Κατ’ αρχάς, οφείλω να σας εκφράσω τις θερμότερες ευχές μου για την επιτυχία του φετινού 26ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Τέτοιες καλλιτεχνικές δραστηριότητες και πρωτοβουλίες ενίσχυσης της κινηματογραφικής κοινότητας, οι οποίες αποτελούν ευκαιρία έκφρασης και συνάντησης δημιουργών και καλλιτεχνών, ιδίως νέων, μας γεμίζουν με χαρά και ελπίδα. Όπως, όμως, και σείς γνωρίζετε, «ο εχθρός του καλού είναι το καλύτερο». Επιθυμώντας, λοιπόν, με φιλόκαλη και ειλικρινή διάθεση να συνεισφέρω στην προσπάθειά σας, επιτρέψατέ μου να σας επισημάνω ένα ζήτημα, το οποίο δεν αφορά σε αυτό καθ’ αυτό το Φεστιβάλ, αλλά θα μπορούσε να δημιουργήσει λανθασμένες εντυπώσεις γι’ αυτό το ίδιο.
Στο Πρόγραμμα του Φεστιβάλ περιλαμβάνεται και η προβολή του ντοκιμαντέρ με τίτλο «ΑΔΕΣΠΟΤΑ ΚΟΡΜΙΑ» της κ. Ελίνας Ψύκου. Το ζήτημα που δημιουργείται με αυτό δεν έγκειται στο περιεχόμενό του, αλλά στην διαφημιστική αφίσα προβολής του ντοκιμαντέρ! Πέραν του ότι η πρώτη μοιάζει αναντίστοιχη με το περιεχόμενο του δευτέρου － την εξερεύνηση της σωματικής αυτονομίας στην Ευρώπη των πολλών ελευθεριών－ όπως περίπου αναφέρεται στο Πρόγραμμα, ακόμη και αν προσπαθήσει κάποιος να κάνει μια ελευθεριάζουσα η νοσηρή σύνδεση, είναι βαθύτατα προκλητική για το θρησκευτικό συναίσθημα των χριστιανών της πόλης μας, ανεξαρτήτως δόγματος και ομολογίας: ένας σταυρός με μία ημίγυμνη γυναίκα, πιθανώς την Παναγία, την οποία περιβάλλουν τα αστέρια της Ευρωπαικής Σημαίας (αναφορά στην εικόνα της Παναγίας «Αμώμου Συλλήψεως» η της Παναγίας της Λούρδης, δύο παγκοσμίως σεβαστών χριστιανικών συμβόλων;).
Τείνει, δυστυχώς, να καταστεί συνήθεια, τα τελευταία χρόνια, η εκ μέρους διαφόρων «καλλιτεχνών» χρησιμοποίηση των ιερών Προσώπων της Πίστης, όχι για να αποδώσουν τον αρμόζοντα σεβασμό και να εκφράσουν την πρέπουσα ευλάβεια προς Αυτά, αλλά για να «διαφημίσουν» έκδηλώσεις και δημιουργήματα τέχνης. Αυτές οι διαφημίσεις υπό το πρόσχημα μιάς αμφίβολης καλλιτεχνικά γραφιστικής προσέγγισης, αγγίζουν － ενίοτε δε και υπερβαίνουν － τα όρια της κακόβουλης πρόκλησης και της κακοποιητικής πρόθεσης.
Η Εκκλησία, βεβαίως, δεν λειτουργεί αντιδραστικά, φοβικά η εκδικητικά. Άλλωστε, κανείς και τίποτε δεν έχει την δύναμη να σπιλώσει η να αμαυρώσει ουσιαστικά τα ιερά Πρόσωπα της Πίστης. Όμως εμείς, τα μέλη της Εκκλησίας, που στο πρόσωπο του Χριστού βλέπουμε τον Πατέρα, τον Άδελφό, τον Φίλο, Αυτόν που αγκαλιάζει τον πεπτωκότα άνθρωπο, συνχωρεί όποιον θέλει να επιστρέψει κοντά Του και ως «μανικός εραστής» ελκύει κάθε μετανοούσα ψυχή, οφείλουμε στο όνομα αυτής της αγάπης, αλλά και της αλήθειας για Εκείνον και όλα τα ιερά Πρόσωπα της Πίστης, όπως η Παναγία Μητέρα μας, να καταθέτουμε την μαρτυρία και διαμαρτυρία μας, έστω και αν κάποιοι «χριστιανοφοβικοί» κύκλοι αρνούνται το δικαίωμα αυτό και εθελοτυφλούν, αποδίδοντας στην Εκκλησία και στην έκφραση των θέσεών της, προθέσεις ανύπαρκτες, ομιλούν για «σκοταδισμό και διχασμό, κηρύγματα μίσους, κυνήγι μαγισσών, απόρριψη, τιμωρία, Μεσαίωνα, προτροπή σε πράξεις βίας».
Σε πείσμα όλων αυτών, η Εκκλησία και όσοι ελεύθερα ανήκουμε σ’ Αυτήν θα προσευχόμαστε συνεχώς, όχι υπεροπτικά και απαξιωτικά, όχι διακρίνοντας «αμαρτωλούς» και «σεσωσμένους», όχι για να «πέσει φωτιά», αλλά για την μετάνοια όλων μας, την ψυχική μας ανάταση και Ανάσταση, την αποκατάσταση του ανθρώπου στο πρωτόκτιστο κάλλος της Θεότητος.
Στην ορθόδοξη χριστιανική παράδοσή μας η ελευθερία δεν είναι μία ιδέα, αλλά ένα πρόσωπο, που δεν είναι άλλο από το πρόσωπο του Χριστού. Γι’ αυτό η ελευθερία ως συνειδητή επιλογή ζωής προϋποθέτει απαραιτήτως τον σεβασμό και την ευθύνη, τόσο για τον εαυτό μας όσο και για τους Άλλους. Σ’ αυτό ακριβώς το πλαίσιο ζητούμε και από σας να μη συναινέσετε στο να προσβληθεί η ελεύθερη διάθεση της αγάπης μας για τον Χριστό, την Εκκλησία Του και τα ιερά Πρόσωπα της Πίστης μας, με την ανάρτηση της αφίσας για την διαφήμιση του ντοκιμαντέρ «ΑΔΕΣΠΟΤΑ ΚΟΡΜΙΑ».
Αξιότιμη Κυρία Γενική Διευθύντρια,
Είμαι βέβαιος ότι αντιλαμβάνεσθε και κατανοείτε τον προβληματισμό και την στενοχωρία μου ως χριστιανού ποιμένα και πνευματικού πατέρα των ορθοδόξων χριστιανών της Θεσσαλονίκης. Σας παρακαλώ θερμά, κατά την έμφρονα κρίση και συνείδησή σας, να πράξετε ο,τι αρμόζει. Ευχόμενος το 26ο Φεστιβάλ να στεφθεί με επιτυχία και σείς προσωπικά να έχετε την ευλογία του Θεού στην ζωή και τα καλά σας έργα διατελώ∙
Μετά της εν Κυρίω αγάπης και τιμής
Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ
† ο Θεσσαλονίκης Φιλόθεος
Η απάντηση της Ελίζ Ζαλαντό (από το https://www.voliotaki.gr)
«Παναγιώτατε,
Διάβασα με προσοχή την επιστολή που μου αποστείλατε, η οποία καθόλου δεν με υπέβαλε σε ταλαιπωρία- όπως πολύ ευγενικά αναφέρετε. Εν αντιθέσει, χάρηκα που μου κοινοποιήσατε τις εξόχως ενδιαφέρουσες απόψεις σας. Καταρχάς, σας ευχαριστώ για τις θερμές ευχές σας για την επιτυχία του 26ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, καθώς και για το γεγονός ότι «σας γεμίζουν χαρά και ελπίδα οι καλλιτεχνικές μας δραστηριότητες, οι πρωτοβουλίες μας για ενίσχυση της κινηματογραφικής κοινότητας, οι συναντήσεις δημιουργών και καλλιτεχνών – ιδίως νέων». Το κεντρικό θέμα της επιστολής σας είναι το ντοκιμαντέρ της κ. Ελίνας Ψύκου Αδέσποτα κορμιά που συμμετέχει στο Διεθνές Διαγωνιστικό του φετινού μας Φεστιβάλ.
Θα χαρώ να συναντηθούμε μετά το τέλος του Φεστιβάλ μας και να συζητήσουμε από κοντά αυτό το θέμα. Μέχρι τότε επιτρέψτε μου να σας εκφράσω κι εγώ, με φιλόκαλη και ειλικρινή διάθεση, μερικές σκέψεις που έκανα κατά την ανάγνωση της επιστολής σας.
Στην πραγματικότητα οι σκέψεις μου εδράζονται σε δύο άξονες. Ο πρώτος είναι καθαρά νομικός και δικαιοκρατικός. Όπως πολύ σωστά αναφέρετε, το ντοκιμαντέρ της κ. Ψύκου «εξερευνά τη σωματική αυτονομία στην Ευρώπη των πολλών ελευθεριών». Σας προσκαλούμε στην προβολή για να διαπιστώσετε ιδίοις όμμασι ότι το ντοκιμαντέρ αυτό διατρέχεται από την επιθυμία της δημιουργού να καταγράψει τις αγωνίες ανθρώπων που υποφέρουν διότι περιορίζεται η ελευθερία τους. Ως γυναίκα, μητέρα και εργαζόμενη, βλέπω κι εγώ με ανησυχία ότι ο κόσμος, εν έτει 2024, μοιάζει να πηγαίνει πίσω».
«Η βία, οι επιθέσεις κατά των γυναικών, οι γυναικοκτονίες αυξάνονται συνεχώς. Αυξάνονται και οι επιθέσεις κατά αδυνάτων και διαφορετικών. Μόλις χθες στην πλατεία Αριστοτέλους, μια ανάσα από την έδρα του Φεστιβάλ μας, είδαμε με φρίκη και αγανάκτηση μια αήθη και βίαιη επίθεση εναντίον δυο διεμφυλικών ατόμων, τα οποία διασώθηκαν καθαρά από τύχη. Αυξάνονται επίσης τα απολυταρχικά καθεστώτα που περιορίζουν την ελευθερία, καταπατούν βασικά ανθρώπινα δικαιώματα και αμφισβητούν την έννοια της Δημοκρατίας.
«Δεν ακολουθεί βεβαίως τη γνωστή εκκλησιαστική τεχνοτροπία, όμως εκατοντάδες καλλιτέχνες από την Αναγέννηση ως τις μέρες μας χρησιμοποίησαν διαφορετικές τεχνοτροπίες για να απεικονίσουν τα Πάθη του Χριστού και να τα ταυτίσουν αλληγορικά με τις αγωνίες των αενάως πασχόντων ανθρώπων»
Η Δημοκρατία είναι ένας θεσμός υπέροχος που μας καλεί να συμβιώνουμε με άτομα, τα οποία ενδεχομένως έχουν διαφορετικές απόψεις από τις δικές μας. Αν αυτές οι απόψεις δεν κηρύσσουν το μίσος και δεν καλούν σε παράνομες πράξεις, αν δεν απειλούν τις θεμελιώδεις αρχές της ελευθερίας και της Δημοκρατίας κι αν δεν παραβαίνουν τους υπάρχοντες νόμους, τότε οφείλουμε να τις ακούμε μέσα στο πλαίσιο μιας κοινωνίας αποδοχής και αγάπης.
Κατανοώ ότι η διαφημιστική αφίσα της ταινίας Αδέσποτα Κορμιά εκφράζει ίσως απόψεις αντίθετες από τις δικές σας. Το ίδιο είμαι σίγουρη ότι συμβαίνει και με άλλα καλλιτεχνικά έργα που παρουσιάζονται σε κινηματογραφικές αίθουσες, τηλεοπτικούς σταθμούς, αίθουσες τέχνης και μουσεία. Μα κι εγώ όμως βλέπω έργα που δεν μου αρέσουν και ακούω απόψεις που είναι αντίθετες στις δικές μου.
Σε καμία περίπτωση όμως δεν θα μπορούσα να ζητήσω την απαγόρευσή τους, ή την απόσυρσή τους, διότι αυτό αντίκειται στο Κράτος Δικαίου».
«Το ίδιο συμβαίνει και με την αφίσα της ταινίας Αδέσποτα Κορμιά. Ως καλλιτεχνικό έργο μπορεί να διαβαστεί με πολλούς τρόπους και να προκαλέσει ποικίλες αντιδράσεις. Χωρίς να έχουμε καμία σχέση με τη δημιουργία της, έχουμε ακούσει στο Φεστιβάλ πολλές διαφορετικές απόψεις: από θετικές και εγκωμιαστικές, έως προσβλητικές και απειλητικές. Όμως ούτε εγώ ούτε κανείς άλλος επίσημος φορέας μπορεί να την απαγορεύσει από τη στιγμή που δεν παραβιάζει το Σύνταγμα και τους νόμους. Αντιλαμβάνομαι λοιπόν τον προβληματισμό σας για τη συγκεκριμένη αφίσα.
Σας παρακαλώ, όμως, να κατανοήσετε κι εσείς ότι οι πράξεις απαγόρευσης ή λογοκρισίας είναι αντίθετες όχι μόνο στις αξίες μου αλλά και αντίθετες στους νόμους του κράτους μας. Υπάρχει όμως κι ένας δεύτερος άξονας πάνω στον οποίο εδράζονται οι σκέψεις μου, κι αυτός είναι περισσότερο θεωρητικός. Μου γράφετε ότι τα τελευταία χρόνια διάφοροι καλλιτέχνες «χρησιμοποιούν τα ιερά Πρόσωπα της Πίστης για να διαφημίσουν εκδηλώσεις και δημιουργήματα τέχνης, υπερβαίνοντας τα όρια της κακόβουλης πρόκλησης και της κακοποιητικής πρόθεσης».
Η αλήθεια είναι ότι συμβαίνει και αυτό, όχι όμως με την αφίσα της κ. Ψύκου, η οποία δεν πιστεύω ότι προσβάλλει «την ελεύθερη διάθεση της αγάπης μας για τον Χριστό, την Εκκλησία Του και τα ιερά Πρόσωπα της Πίστης μας».
Δεν υπάρχει κάτι προσβλητικό ή χλευαστικό σε αυτή την αφίσα.
Δεν ακολουθεί βεβαίως τη γνωστή εκκλησιαστική τεχνοτροπία, όμως εκατοντάδες καλλιτέχνες από την Αναγέννηση ως τις μέρες μας χρησιμοποίησαν διαφορετικές τεχνοτροπίες για να απεικονίσουν τα Πάθη του Χριστού και να τα ταυτίσουν αλληγορικά με τις αγωνίες των αενάως πασχόντων ανθρώπων. Πιστεύω δηλαδή ότι η συγκεκριμένη αφίσα, όπως μου γράφετε κι εσείς, επιδιώκει «την ψυχική ανάταση και Ανάσταση, την αποκατάσταση του ανθρώπου στο πρωτόκτιστο κάλλος της Θεότητος».
Επιτρέψτε μου τέλος, Παναγιώτατε, να εκφράσω την άποψη ότι ο Σταυρός του Κυρίου δεν είναι μόνον ένα σύμβολο πίστης, μια απλή εικόνα που αναπαράγεται στατικά ανά τους αιώνες, αλλά και ένας συμπεριληπτικός τόπος και ένας εν κινήσει τρόπος που αγκαλιάζει τον πεπτοκώτα άνθρωπο, τον πάσχοντα άνθρωπο, τον εσαεί ξένο, τον οποίο οφείλουμε να υποδεχόμαστε με ταπεινότητα, κατανόηση και αγάπη. Με τον ίδιο τρόπο που υποδεχθήκαμε τον Ιησού με τα παρακάτω λόγια του Ύμνου: «δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, ἵνα κρύψω ἐν τάφῳ, ὃς ὡς ξένος οὐκ ἔχει τὴν κεφαλὴν ποῦ κλίνῃ».
Με βαθιά εκτίμηση,
Ελίζ Ζαλαντό
Γενική Διευθύντρια Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.
—
Η πρώτη ανάγνωση που έκανα για το θέμα και μου κίνησε το ενδιαφέρον: Τα όρια της διαφήμισης – Δρόμος της Αριστεράς, του Νίκου Σταθόπουλου (στο https://edromos.gr/ta-oria-tis-diafimisis/). Ο Κοττάκης έγραψε αυτό: Ἀντιρατσιστικός νόμος γιά τήν βεβήλωση τοῦ Σταυροῦ «προβλέπεται», κ. Πρωθυπουργέ; (στο https://www.antibaro.gr/article/36267)
Σκόρπιες σκέψεις για έναν διασκορπισμένο ευρωπαϊκό κόσμο
[To άρθρο, σχεδόν πλήρες αλλά χωρίς τις σημειώσεις, δημοσιεύθηκε στις Σελίδες Πολιτισμού της Κυριακάτικης Δημοκρατίας της 8/5/2022]
[και σε αρχείο pdf στο τέλος]
[Σημείωση για τις υποσημειώσεις: Στο πιο κάτω κείμενο δυστυχώς δεν μπορούσα να αποφύγω τις παραπομπές είτε για να εξηγηθούν τα απαραίτητα είτε για να συμπληρωθούν οι σκόρπιες σκέψεις μου, Μπορείτε φυσικά να τις αποφύγετε, εγώ όμως δεν μπορούσα να κάνω το ίδιο…]
Σ΄ αυτό λοιπόν τον καιρό του ψέματος και της φθοράς, της προπαγάνδας και της προδοσίας, το να προσθέσει κανείς λίγες ακόμη σκέψεις, λίγες ακόμη σκόρπιες σκέψεις ενός κοινού ανθρώπου έχει νόημα; Ή θα χαθούν και αυτές μέσα στον Ωκεανό της πληροφορίας που ταυτόχρονα είναι το έλος της Γνώσης; Πριν προχωρήσω πρέπει να απαντήσω. Για να έχω εγώ μία δικαιολογία και εσείς μία αιτιολογία και να πάμε μαζί πιο κάτω.
Νομίζω λοιπόν ότι η δικαιολογία βρίσκεται στην εικόνα των πεσμένων φύλλων των δένδρων: άπειρα σε αριθμό και πολύ ασήμαντα το καθ’ ένα ως μονάδα, όμως συνθέτουν το καρποφόρο χώμα που θα θρέψει νέα δέντρα και καρπούς. Ευελπιστώντας λοιπόν και οι δικές μου σκόρπιες σκέψεις να είναι σαν τα σκόρπια φύλλα των δέντρων … προχωράμε…
Πριν λίγες ημέρες, μετά από παραίνεση του καρδιακού φίλου και συναρθρογράφου Δημ. Δ. Τριανταφυλλόπουλου, (στις φιλόξενες σελίδες της Κυρ. Δημοκρατίας) παρακολούθησα, σε μία παρουσίαση και συζήτηση που οργανώθηκε από την Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου1, τον ενδιαφέροντα προβληματισμό γύρω από την πορεία και την θέση της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας εν΄ όψει του διεξαγόμενου πολέμου μεταξύ ομοδόξων εν πολλοίς και σχεδόν αδελφικών εθνικά κρατών. Τα συμπεράσματα ήταν -νομίζω- στενόχωρα εν γένει, γιατί θεωρήθηκε ότι η Ρώσικη εκκλησία είναι κυρίως ταυτισμένη με το κράτος, δεν έχει κάνει παρέμβαση και δεν έχει πάρει θέση κατά του πολέμου και γιατί ακόμη θεωρείται ότι η θεολογία στην σημερινή Ρωσία πάσχει και δεν έχει σοβαρούς εργάτες που να εμπλουτίζουν τον λόγο και τις θέσεις της. Βέβαια στο τελευταίο δεν μπορώ παρά να πω εν τάχει: τι αξία έχουν οι θεολογίες2 όταν ακόμη υπάρχουν οι άγιοι στον εκκλησιαστικό μας χώρο; Και πρόσφατοι άγιοι, άλλοι εκπληκτικά μορφωμένοι, πχ ο θαυμαστός και ως ιατρός Αγ. Λουκάς αρχιεπ. Συμφουρουπόλεως και Κριμαίας, αλλά και οι τόσοι “φτωχοί άγιοι” όπως ο εκπληκτικός Αγ. Σιλουανός ο Αγιορείτης3 ή οι πρόσφατοι δικοί μας Πορφύριος, Παΐσιος, Ιάκωβος και τόσοι άλλοι4…
Όλα αυτά μου δημιούργησαν κάποια ερωτήματα και αναζητήσεις, σκεπτόμενος σε μεγάλο βαθμό και τα καθ’ ημάς, αλλά ίσως και άλλων γειτονικών λαών μας τα πεπραγμένα. Και ρωτώ: Αλήθεια πότε και πόσο οι ορθόδοξες εκκλησίες κατόρθωσαν να λειτουργούν μακρυά από εθνοκεντρισμούς, και να πραγματώνουν το “μία αγία και καθολική εκκλησία”; Πότε και πόσο στάθηκαν συμπαραστάτες του λαού τους και όχι αρωγοί των διαφόρων κρατικών μορφωμάτων με τα οποία συμβίωναν; Και για να μιλήσω λίγο παραπάνω για την δική μας, την Ελληνική Εκκλησία, πόσο έχει σταθεί στο πλευρό του ελληνικού λαού στους δύσκολους καιρούς που ζούμε; Πόσο έχει στηρίξει την αγωνία και τις δυσκολίες του, πόσο τον έχει βοηθήσει να πορευτεί μέσα στις καταιγίδες και τις θύελλες της φτωχοποίησης και ενοχοποίησης του (περί των μνημονίων και της δήθεν τεμπελιάς των ‘Ελλήνων και του σπάταλου τρόπου ζωής των); Πόσο τον βοήθησε να κρατηθεί στον δρόμο του Γολγοθά όταν αποδεχόταν ακόμη και την σιωπή των καμπάνων στις ιερότερες μέρες του χρόνου; Ή τι εργαλεία θεολογικά του προσέφερε για να μπορέσει να αντιμετωπίσει την ιερότητα του σώματός του μπροστά στις συνεχείς προσβολές και αμφισβητήσεις, στο όνομα πολιτικών και μεθόδων ενόψει δήθεν μεγάλης ανάγκης, κινδύνου και προστασίας υπέρτερων αγαθών, όπως η λεγόμενη δημόσια υγεία;
Αλήθεια, μείζων αγαθό για τον άνθρωπο είναι η Υγεία ή ακόμη και αυτή η Ζωή; Δεν είναι η Ελευθερία και η Αξιοπρέπεια τα ανώτερα όλων των αγαθών; Και τότε γιατί τιμούμε τους μάρτυρες που έδωσαν όχι την Υγεία αλλά την ίδια την Ζωή τους για να καρποφορήσει ο Λόγος του Κυρίου ή για να μείνουν ελεύθεροι άνθρωποι και λαοί ή για να ξανακερδίσουν την ελευθερία τους κατακτημένοι και δούλοι;
Γιατί αγωνίσθηκαν και πότισαν με το αίμα τους τόσοι Έλληνες το έπος της Αλβανίας, την μεγαλειώδη και μοναδική Επανάσταση του 1821, τους Αγώνες της Εθνικής Αντίστασης, τους αγώνες για Δημοκρατία κόντρα σε Δικτατορίες και ψευδοδημοκρατικές περιόδους και εκφάνσεις του σύγχρονου ιστορικού βίου μας. Και επειδή έναυσμα σε τούτες τις σκόρπιες σκέψεις είναι ο ρωσικός κόσμος, ποιος μπορεί να ξεχάσει τον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο της τότε Σοβιετικής Ένωσης που έδωσε το μεγάλο κτύπημα στις δυνάμεις του ναζισμού και του σκότους που σκέπαζε την Ευρώπη μόλις τρεις γενιές πίσω.
Πέρα όμως από τα ερωτήματα για την δική μας Εκκλησία, επιπλέον διερωτώμαι: είναι αυτή η πρώτη φορά που βλέπουμε πόλεμο μεταξύ ομοδόξων και μάλιστα ορθοδόξων λαών;
Γιατί για χριστιανικούς λαούς που πολεμούν μεταξύ τους και για χριστιανικούς λαούς που αιματοκυλούν σύμπασα την Πλάση περιττό να μιλήσουμε. Οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι του 20ου αι. ανάμεσα σε Χριστιανούς έγιναν, τον 19ο αι οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι ανάμεσα σε χριστιανούς έγιναν, ο Εκατονταετής πόλεμος το ίδιο, αλλά ακόμη παλαιότερα, οι κατά του Μουσουλμανισμού εκστρατείες, του λεγόμενου χριστιανικού κόσμου, στην καταστροφή του χριστιανικότερου πολιτισμού του Μεσαίωνα οδήγησαν (το 1204 την πρώτη Άλωση της Πόλης μας την χάρισαν οι “Σταυροφόροι”…).
Αλλά και μεταξύ ορθοδόξων λαών δεν είχαμε τους αιματηρούς πολέμους μεταξύ Ελλήνων, Βουλγάρων, Σέρβων, Ρουμάνων (Β’ Βαλκανικός πόλεμος). ‘Η ακόμη ίσως χειρότερα, πιο επώδυνη και βασανιστική, δεν ήταν η Βουλγαρική κατοχή στις περιοχές της Μακεδονίας και Θράκης κατά τον ο 2ο Παγκ. Πόλεμο;
Ουδέν λοιπόν καινόν υπό τον ήλιον! Φυσικά ο πόλεμος είναι άσχημο πράγμα, φρικτό, τρομακτικό, απευκταίο. Χειρότερο όμως και από τον πόλεμο είναι να είσαι σκλάβος, να ζεις χωρίς ελευθερία και αξιοπρέπεια, χωρίς δικαιώματα και προοπτικές που να δίνουν νόημα και ελπίδα στην ζήση σου. Γιαυτό και ενώ είναι τόσο φρικτός, όμως γίνεται ο χώρος του ηρωισμού, γίνεται ο τόπος των μεγαλειωδών θυσιών και ακόμη και όταν καθολικά και ειλικρινά ευχόμαστε για την Ειρήνη, ταυτόχρονα εάν είμαστε σώφρονες δεν ξεχνούμε το “Πόλεμος πατήρ πάντων” (εν συντομία η γνωστή ρήση του Ηρακλείτου).
Αυτός που μας απασχολεί τον τελευταίο ενάμιση μήνα, ως άλλο ένα θέαμα αφενός και ως πηγή τρομοκράτησης αφ΄ ετέρου, μοιάζει όντως να έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Και ως εκ τούτου γίνεται ακόμη πιο δύσκολο να αντιληφθούμε τα διακυβεύματα, αλλά και να κάνουμε κάποιες προβλέψεις για το μέλλον. Κάποια όμως πράγματα έχουν ήδη διαφανεί και για κάποια άλλα μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα.
Πρόκειται για μεγάλη σύγκρουση, για πολύ μεγάλη σύγκρουση, γιατί τα μέρη που στην ουσία πολεμούν είναι τα δύο κομμάτια του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Αφενός το δυτικό προτεσταντικό και ρωμαιοκαθολικό, ηθικιστικό και αποχριστιανισμένο, τμήμα των λεγόμενων προηγμένων χωρών του κόσμου. Αυτή είναι η Δύση. Και αφετέρου το ανατολικό ορθόδοξο και εν πολλοίς σλαβικό τμήμα, μονίμως ανερχόμενο και μονίμως ενστερνιζόμενο τις δυτικές αξίες, αλλά πάντα ακολουθώντας έναν έτερο δρόμο και μία άλλη ψυχοσύνθεση5.
Μίσος και αγάπη, επιθυμία και απέχθεια συνδέουν και χωρίζουν τα δύο αυτά τμήματα του ίδιου (κατά βάθος) πολιτισμού, του Ευρωπαϊκού. Γιατί την Ευρώπη την έχουν εξίσου κτίσει ο Σαίξπηρ και ο Πούσκιν, ο Σταντάλ και ο Τολστόι, ο Πικάσο και ο Μάλεβιτς, η Γαλλική Επανάσταση και η Οκτωβριανή Επανάσταση και όλοι οι “…ισμοί”.
Τώρα και επειδή κατά την άποψη μου (συγχωρήστε την αλλά αυτή είναι και δεν είναι δική μου, απλά την υιοθετώ από άλλους πολύ-πολύ ευφυέστερους εμού6), τώρα λοιπόν το δυτικό κομμάτι εν όψει της επικείμενης και προϊούσας παρακμής του, αφού στράγγισε κάθε γωνιά του πλανήτη με την αποικιοκρατία, αφού στέγνωσε κάθε πόρο με τον καταναλωτισμό, αφού δημιούργησε το τερατώδες καπιταλιστικό-κομμουνιστικό μόρφωμα της Κίνας, λυσσωδώς αγωνίζεται κόντρα στο έτερο κομμάτι, αυτό του ανατολικού ευρωπαϊκού κόσμου, του τόσο οικείου αλλά και τόσο ξένου, για λόγους που δύσκολα μπορούν σε λίγες γραμμές να αναφερθούν, λόγους όμως που έχουν να κάνουν με το τεράστιο βάθος που κουβαλάει η ανθρώπινη ψυχή και μαζί οι πολιτισμοί που χτίζονται πάνω της.
πηγή φωτογρ. https://www.pressenza.com
Και το άλλο κομμάτι, το ανατολικό, φυσικά μακριά κείμενο από το να είναι πολύ καλύτερο ηθικά και ουσιαστικά, όμως ευρισκόμενο σε αγωνιώδη θέση για την προάσπιση κατά βάθος μιας ιδιοπροσωπίας του, το ίδιο λυσσωδώς αμύνεται επιτιθέμενο7, όπως θα έκανε καθένας που θα βρισκόταν στριμωγμένος στη γωνία, ακόμη και εάν αυτή είναι μία πλανητική γωνία (βλ. φωτογρ. για την ασκούμενη γεωπολιτική πίεση).
Δεν μπορώ να φαντασθώ την εξέλιξη αυτής της διαπάλης. Δεν μπορώ να ξέρω τι θα είναι για το καλό του κόσμου. Ή μάλλον αυτό το τελευταίο νομίζω ότι μπορώ να το προτείνω.
Πιστεύω ότι για τον λεγόμενο ευρωπαϊκού πολιτισμό πρέπει να παύσει αυτή η φρικώδης πάλη ανάμεσα σε Δύση και Ανατολή. Πρέπει αντί της πάλης να βρεθεί ο δρόμος για την συζυγία των δύο κόσμων. Τότε θα ανθίσουν και οι δύο αλλά και το νέο που θα δημιουργηθεί από αυτή την ζεύξη, κατά το πρότυπο και κατά την ουσία του Μυστηρίου του Γάμου, όπως αυτός γίνεται αντιληπτός στην ορθόδοξη χριστιανική θεολογία.
Και τότε θα μπορούμε και εμείς και τα εκ δυσμών και εξ ανατολών αδέρφια μας της Ευρώπης να δώσουμε ένα καλό μέλλον για τον κόσμο συνολικά.
Σάββατο του Λαζάρου 2022
ΔΔΣ
1Με ομιλητή τον Σεργκέι Τσαπνίν, Δημοσιογράφο, Αρχισυντάκτη του περιοδικού «Ντάρυ» («Δώρα»). Τίτλος της ομιλίας: ΒΑΘΙΑ ΚΡΙΣΗ ΜΕΤΑ ΤΗ ΘΡΙΑΜΒΕΥΤΙΚΗ ΑΝΑΒΙΩΣΗ. ΤΙ ΣΥΝΕΒΗ ΣΤΗΝ ΡΩΣΙΚΗ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ; (14 Απριλίου 2022).
2Φυσικά και δεν αμφισβητώ την αξία αλλά και την επιθυμία για σοβαρή και υψηλή επιστημονική θεολογία. Μόνο που στον Χριστιανισμό κάποια πράγματα είναι σκάνδαλα και καλούμαστε πέρα από επιστήμες και ανθρώπινες σοφίες να εγγίσουμε γιατί έχει ειπωθεί ότι “αμήν λέγω υμίν, εάν μη στραφήτε και γένησθε ως τα παιδία, ου μη εισέλθητε εις την βασιλείαν των ουρανών” (Μτ. 18, 1-4).
3Οι Λουκάς και Σιλουανός είναι Ρώσοι.
4Έχω στο νού μου ένα παπά του χωριού μου που ανάμεσα σε άλλα έλεγε και τούτο: “ρίξε τον σπόρο και ας πέσει και στη βατουνιά!”. Πρόκειται για τον Παπά Νικόλα Σάγο, κοιμηθέντα το 2001. Σχετ. βλ. στο Αρχιμανδρίτου Νεκταρίου Αντωνοπούλου: Παπα-Νικόλας Σάγος, στο διαδίκτυο στο https://www.parembasis.gr/index.php/el/menu-teyxos-72/3156-2002-72-11.
5Συζητούσα κάποτε με 2-3 Γερμανούς φίλους. Τους ήταν αδύνατο να αντιληφθούν την έννοια της σαλότητας, Από απλό πειρασμό στον οποίο ενδίδω προτείνω να ψάξει κανείς το βιβλίο “Σαλός”, εκδ. Manifesto 2012, (του αδελφού μου Σταμάτιου) έτσι για να ακρακουμπήσει από λογοτεχνική πλευρά τον “παραλογισμό” της καθ΄ ημάς Ανατολής.
6Έχω στο νου μου το “Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ” του Όσβαλντ Σπένγκλερ, αλλά και το συνολικό μαρξιστικό έργο είναι μία ανάλυση και μία πρόταση για να ξεφύγει ο ευρωπαϊκός κόσμος από την σήψη του κλπ; Αντί πολλών παραπέμπω στο Μανιφέστο του Κομμουνιστικού κόμματος. Φυσικά η συζήτηση επ’ αυτού και τεράστια και δύσκολη είναι. Σίγουρα όμως το γεγονός της ύπαρξής της είναι κοινός τόπος και προφανής προβληματισμός για κάθε προβληματιζόμενο άνθρωπο.
7Δείτε επί του θέματος την εκφρασθείσα από τον σπουδαίο Ρώσο σκηνοθέτη Νικίτα Μιχάλκοφ άποψη (σε video): “Είναι η οικουμενική, η τελευταία απόπειρα επίθεσης του δυτικού πολιτισμού στον ρωσικό κόσμο στην ορθόδοξη ηθική στις παραδοσιακές αξίες!”. Μπορείτε να το βρείτε στο διαδίκτυο, λίγο δύσκολα, το YouTube εν γένει το κατεβάζει. Επίσης την άρνησή του, ενδεικτικά στην ΕφΣυν.
Οι πέντε θάνατοι της πίστης
από Gilbert Keith Chesterton, πηγή: https://antifono.gr/…2/
[απόσπασμα]
«Πραγματικά, η Χριστιανοσύνη πέθανε και ξαναγεννήθηκε κάμποσες φορές, διότι ο Θεός της ήξερε το δρόμο της Ανάστασης. Όμως το πιο εκπληκτικό πράγμα σε όλη του την ιστορία του Χριστιανισμού είναι το εξής: ότι στην Ευρώπη ήρθαν τα πάνω κάτω πάμπολλες φορές και όμως, στο τέλος καθεμιάς από αυτές τις ανατροπές, η χριστιανική θρησκεία έβγαινε ξανά άθικτη στην επιφάνεια. Η πίστη κέρδιζε πάντα το στοίχημα του καιρού της, όχι σαν μια παλιά θρησκεία αλλά ως μια νέα θρησκεία. Λίγοι έχουν αντιληφθεί αυτή την αλήθεια και ο λόγος είναι ότι την κρύβει μια ορισμένη προκατάληψη. Κατά παράξενο τρόπο, είναι μια από αυτές τις εξαιρετικά διαδεδομένες προκαταλήψεις, οι οποίες διαφεύγουν από την αντίληψη εκείνων ακριβώς που έχουν κάνει έργο ζωής τους το να καταγγέλλουν τις προκαταλήψεις. Επαναλαμβάνουν λοιπόν ακατάπαυστα ότι οι ιερείς και οι τελετουργίες τους δεν είναι η θρησκεία και πως η θρησκευτική οργάνωση δεν είναι παρά μια απάτη. Αναρωτιέμαι αν καταλαβαίνουν πόσο αληθινό είναι αυτό! Είναι τόσο αληθινό, ώστε τουλάχιστον τρεις με τέσσερεις φορές στην ιστορία του ο Χριστιανισμός έμοιαζε να πνέει τα λοίσθια και όλος ο κόσμος πίστευε πως ερχόταν το τέλος του. Αυτό το γεγονός συγκαλύφθηκε απλώς στα μεσαιωνικά και τα άλλα χρόνια από το γεγονός ότι παρέμενε επίσημη θρησκεία, αυτή η θρησκεία την οποία καυχώνται ότι ξεμασκαρεύουν οι εν λόγω επικριτές. Ο Χριστιανισμός παρέμεινε πράγματι η επίσημη θρησκεία ενός πρίγκηπα της Αναγέννησης, ή ενός επισκόπου του 18ου αιώνα, όπως ακριβώς η αρχαία Μυθολογία είχε παραμείνει η επίσημη θρησκεία του Ιουλίου Καίσαρα, ή ο Αρειανισμός για κάμποσο διάστημα η επίσημη θρησκεία του Ιουλιανού του Αποστάτη. Μόνο που υπήρχε μια μεγάλη διαφορά ανάμεσα στην περίπτωση του Ιουλίου και την περίπτωση του Ιουλιανού, διότι απλούστατα στο μεταξύ έκανε την εμφάνισή της η Εκκλησία. Ένας άνθρωπος σαν τον Ιούλιο Καίσαρα μπορούσε θαυμάσια να λατρεύει δημοσίως τον Δία και κατ’ ιδίαν να τον χλευάζει. Όμως μόλις ο Ιουλιανός κήρυξε νεκρή την χριστιανική θρησκεία, την ίδια εκείνη στιγμή αυτή επέστρεψε στη ζωή. Και ο Ιουλιανός συνειδητοποίησε πως δεν υπήρχε η παραμικρή ένδειξη ότι θα μπορούσε ποτέ να αναγεννηθεί ο Δίας. Η περίπτωση του Ιουλιανού και το επεισόδιο του Αρειανισμού δεν είναι παρά το πρώτο από μια σειρά ανάλογων παραδειγμάτων, που με πολλή συντομία θα αναφέρω εδώ. Όπως είδαμε, ο Αρειανισμός ήταν ένα πολύ καθωσπρέπει βήμα στην πορεία του Χριστιανισμού, το οποίο θα οδηγούσε, όπως νόμιζαν, στην εξάλειψη της δεισιδαιμονίας του Κωνσταντίνου. Εκείνο τον καιρό η πίστη διένυσε όλα τα γνωστά στάδια. Έγινε αξιοσέβαστη, στη συνέχεια περισσότερο τελετουργική κι έπειτα μετασχηματίστηκε σε κάτι το λογικοφανές, με τους ρασιοναλιστές να περιμένουν στη γωνία το θάνατό της, περίπου όπως σήμερα. Το ότι ο Χριστιανισμός ξαναγεννήθηκε ξαφνικά και τους σάρωσε, ήταν κάτι τόσο απρόσμενο όσο και η ανάσταση του Χριστού. Υπάρχουν πολλά ακόμα παραδείγματα του ίδιου πράγματος. Η ξαφνική είσοδος των ιεραποστόλων από την Ιρλανδία λόγου χάρη, έμοιαζε με μια απρόσμενη επίθεση της νεολαίας εναντίον του παλιού κόσμου και μάλιστα εναντίον μιας Εκκλησίας που είχε αρχίσει να δείχνει σημάδια γήρανσης. Κάποιοι από αυτούς μαρτύρησαν στις ακτές της Κορνουάλης και ο υπ’ αριθμόν ένα ειδήμων στην ιστορία της περιοχής μού είπε ότι ήταν σίγουρος πως δεν οδηγήθηκαν στο μαρτύριο από Παγανιστές αλλά (όπως το διατύπωσε με αρκετή δόση χιούμορ) «από ξεθυμασμένους και χλιαρούς Χριστιανούς».
«Έχει αρκετά σωστά ειπωθεί ότι ο Χριστιανισμός ξεθύμαινε όποτε δενόταν υπερβολικά στενά με τις δυνάμεις αυτού του κόσμου. Όμως όσες φορές δέθηκε με αυτές, άλλες τόσες και πιο πολλές έκοψε κάθε δεσμό μαζί τους.»
«Ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ παρελεύσονται, οἱ δὲ λόγοι μου οὐ μὴ παρέλθωσι». «Ο ουρανός και η γη θα παρέλθουν, όμως οι λόγοι μου δεν θα παρέλθουν». Ο πολιτισμός της Αρχαιότητας κάλυπτε ολόκληρο τον κόσμο και οι άνθρωποι δεν φαντάζονταν ότι θα παρερχόταν ποτέ. Δεν μπορούσαν να διανοηθούν μιαν άλλη τάξη πραγμάτων στο κόσμο, εκτός κι αν ο κόσμος που γνώριζαν έπαυε να υφίσταται. Ο πολιτισμός του κόσμου παρήλθε, αλλά τα λόγια του Χριστού παρέμειναν. Στη μεγάλη νύχτα των Σκοτεινών Χρόνων, η φεουδαρχία ήταν κάτι το τόσο οικείο, που κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί ότι κάποτε θα έπαυαν να υπάρχουν φεουδάρχες. Όσο για τη θρησκεία, ήταν τόσο στενά δεμένη με την φεουδαρχία, που κανείς δεν μπορούσε να διανοηθεί ότι θα ξεχώριζαν ποτέ. Όμως η φεουδαρχία κάποια στιγμή κατέρρευσε και γκρεμίστηκε στις συνειδήσεις των απλών ανθρώπων. Και τότε, μέσα από αυτή την καινούργια ελευθερία, η πρώτη ζωντανή δύναμη που ήλθε στο προσκήνιο για να δέσει αρμονικά με τον γνήσια μεσαιωνικό λαϊκό πολιτισμό, ήταν ακριβώς η παλιά θρησκεία. Η φεουδαρχία παρήλθε, αλλά οι λόγοι του Χριστού δεν παρήλθαν. Ολόκληρη η μεσαιωνική τάξη πράγματων, που διασφάλιζε στον άνθρωπο ένα πλήρη και σε μεγάλο βαθμό γνήσια λαϊκό τύπο ζωής, έσβησε και αυτή με τη σειρά της. Τούτη τη φορά ο κόσμος πίστεψε πως είχε έρθει στα σίγουρα το τέλος του Χριστιανισμού. Όμως τα λόγια του Χριστού περπάτησαν πάνω από την ακτινοβόλο άβυσσο της Αναγέννησης και μέσα σε πενήντα χρόνια πήραν από το φως και από τη γνώση της, και ύψωσαν νέους θρησκευτικούς θεσμούς, νέους απολογητές, νέους Αγίους. Τέλος, ο περισσότερος κόσμος νόμισε πως την πίστη θα την έσβηνε το ξερό φως του ρασιοναλιστικού αιώνα κι ότι θα την κατάπινε για πάντα ο σεισμός της Γαλλικής επανάστασης και των διαδόχων της. Η επιστήμη εξήγησε λεπτομερώς το ανυπόστατο της πίστης και η ιστορία την καταχώρισε στο νεκρό πλέον παρελθόν, όταν ξαφνικά εκείνη ήρθε και πάλι στη ζωή σαν μια παρουσία από το μέλλον. Σήμερα η χριστιανική πίστη βρίσκεται και πάλι στο δρόμο μας και ανθίζει κάτω από τα μάτια μας.»
«…τότε θα πρέπει να περιμένουμε ότι οι πολέμιοι του Χριστιανισμού θα διδαχτούν αργά ή γρήγορα από τις τόσες προηγούμενες απογοητεύσεις τους και θα πάψουν να φαντασιώνονται το θάνατο της πίστης μας. Μπορούν ασφαλώς να συνεχίσουν να την πολεμούν, αλλά θα είναι σαν να πολεμούν με την Φύση, με τη γη και με τους ουρανούς. «Ο ουρανός και η γη θα παρέλθουν, όμως οι λόγοι μου δεν παρέλθουν». Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι πολέμιοι του Χριστιανισμού θα τον δουν να παραπατά ξανά και να ξαναπέφτει σε σφάλματα, όμως δεν πρόκειται να τον δουν να πεθαίνει»
Juliet Du Boulay, COSMOS, LIFE, AND LITURGY IN A GREEK ORTHODOX VILLAGE
COSMOS, LIFE, AND LITURGY
IN A GREEK ORTHODOX VILLAGE
Winner of the 2010 Runciman Award
In 1974 Juliet du Boulay published her first work, Portrait of a Greek Mountain Village, now considered a classic text for the anthropology of Modern Greece. This sequel, the fruit of a lifetime’s reflection, adds new dimensions to this portrait, exploring the all-encompassing religious awareness of the same village community, and its rootedness in both Orthodox Christian and pre- or non-Christian ideas and practices. The story is told through a steady development of rich ethnographic detail in which the people come to life in all their vitality, contradictoriness, humour, realism and courage. From the particularities of life in the village a picture is built up in which the Byzantine legacy intertwines with fragments of antiquity, both Greek and Jewish, and with the universal themes, both tragic and hopeful, which confront man as he struggles to make sense of life. In this way a compelling pattern of symbols and images is revealed which underpin every action and event in the human and natural spheres, and is described here lucidly, convincingly and with great affection.
‘It is exquisitely, sometimes lyrically, written and as ethnography it is superb. … one of the most detailed and sensitive accounts of religion as it is actually lived and experienced that has ever been written. … the entirety of the work represents her personal encounter with a form of life that in turn transformed her.’ Roger Just, Emeritus Professor of Social Anthropology, University of Kent, in The Times Literary Supplement (17 September 2010).
‘ … beautifully written, penetrating, and riveting; hence, its intellectual depth. One also senses that the author is writing about a way of life that she loves and feels; the book therefore takes on a sublime quality for anyone who has heard of, imagined, or experienced such a life. For those who have never contacted this inner life of Orthodoxy … this magnificent book will be a door into an exciting new world.’ Archbishop Chrysostomos of Etna in Orthodox Tradition.
‘A lovely work of ethnographic art . . . the book is virtually unsurpassed in its careful but not laborious coherence and overall development of exposition that convincingly extends the network of significant connections and at the same time presses the analysis deeper towards the ultimate grounds of Greek village imagination.’ Rodney Needham, Emeritus Professor of Anthropology, All Souls College, Oxford.
‘This elegantly written and beautifully constructed book illumines the imaginative world underpinning the ordinary lives of Greek villagers, and shows how their culture has been built around the “deep structure” of their Orthodox Christian faith. As a result we are introduced to a world of profound humanity and spiritual depth. A unique experience.’ Bishop Basil of Amphipolis, Ecumenical Patriarchate.
‘In this remarkable volume, a sequel to her acclaimed study of a Greek mountain village, Juliet du Boulay shows the place of Orthodoxy in villagers’ thinking. She explores the way their faith is woven into the details of their lives, especially in the imagery of the round dance, a symbol in both village and Orthodox tradition of blest communal living. The result is fascinating.’ Fr Andrew Louth, Emeritus Professor of Patristic and Byzantine Studies, University of Durham.
- 480 pages, 21.6 x 13.7 cm, sewn binding, 32 black and white plates, 2009
ISBN 978-960-7120-25-0 paper bound €25.00
ISBN 978-960-7120-26-7 cloth bound €38.00
EXTRACTS from this book for VIEWING
- Cosmos, Life, and Liturgy in a Greek Orthodox Village: Cover
- Cosmos, Life, and Liturgy in a Greek Orthodox Village: Contents
- Cosmos, Life, and Liturgy in a Greek Orthodox Village: From the Introduction
- On cosmos, from Ch. 2.
- On life, from Ch. 8.
- On liturgy, from Ch. 11.
Cosmos, Life, and Liturgy in a Greek Orthodox Village is the eighteenth publication in The Romiosyni Series.
Denise Harvey (Publisher), 340 05 Limni, Evia, Greece. VAT Reg. No. EL013143429.
orders@deniseharveypublisher.gr – Tel./Fax (0030) 22270 31154
Αγία Σοφία
Το έργο «Lost Voices of Hagia Sofia» από τη χορωδία Capella Romana, ένα φωνητικό μουσικό σύνολο ειδικευμένο στην απόδοση θρησκευτικών ύμνων υπό τη διεύθυνση του Αλεξάντερ Λίνγκας, είναι μια μορφή Αγίας Κοινωνίας και μηχανής του χρόνου ταυτόχρονα. Η πρόσβαση στο έργο, στους ύμνους της Αγίας Σοφίας όπως ακούγονται σαν να βρίσκεται ο ακροατής μέσα στην Αγία Σοφία, μπορεί να γίνει και μέσω του YouTube. Πρόκειται για ένα επίτευγμα της σύζευξης της θρησκείας και της τέχνης με την τεχνολογία.
βλ. τα πιο κάτω
Η Αγία Σοφία έχει πάψει να λειτουργεί ως χριστιανικός ναός από το 1453, αλλά μια πρωτοποριακή μελέτη του πανεπιστημίου Στάνφορντ της Καλιφόρνια των ΗΠΑ οδήγησε στην ανακάλυψη και στη χαρτογράφηση του ακουστικού αποτυπώματος του ναού, που σφραγίζει και διαμορφώνει το ηχόχρωμα των ύμνων. Η καθηγήτρια Κλασικών Σπουδών του Στάνφορντ, Μπισέρα Πέντσεβα, πρωτοστάτησε στην έρευνα αυτή επιστρατεύοντας τον καθηγητή Υπολογιστικών Ερευνών στη Μουσική και στην Ακουστική του ίδιου πανεπιστημίου, Τζόναθαν Άμπελ. Η προσπάθεια οδήγησε σε ένα «θεόπνευστο software» που επιτρέπει στην Capella Romana να ερμηνεύει τους ύμνους σε οποιοδήποτε θέατρο του κόσμου, αλλά ο ήχος που φτάνει στους παρευρισκομένους από τα μεγάφωνα να είναι ίδιος με εκείνον που θα άκουγαν αν βρίσκονταν μέσα στην Αγία Σοφία.
Ζωντανεύοντας το Βυζάντιο
Αν οι Οθωμανοί «έκλεψαν» τον ναό από τη βυζαντινή παράδοση, η Πέντσεβα και οι συνεργάτες της κατά κάποιον τρόπο τον ανέκτησαν και τον «άνοιξαν» ξανά στη βυζαντινή λειτουργία, ζωντάνεψαν το Βυζάντιο σχεδόν έξι αιώνες μετά. Ίσως ακόμα πιο εντυπωσιακό είναι το ότι το εκκλησίασμα γίνεται πλέον διαδικτυακό και διεθνές. Μπορείτε να εισέλθετε στην Αγία Σοφία μέσα από τον υπολογιστή σας, όπου κι αν βρίσκεστε, και να σκεφτείτε ότι συμμετέχετε σε μια λειτουργία της. Ίσως αυτή η εμπειρία, που είχε χαθεί για αιώνες και αναβίωσε μέσω της νέας τεχνολογίας και της τολμηρής σκέψης της χριστιανής ορθόδοξης Αμερικανίδας ακαδημαϊκού βουλγαρικής καταγωγής, να μπορεί να δράσει ως αντίδοτο στο «σοκ» της δεύτερης μετατροπής του ναού σε ισλαμικό τέμενος. Σίγουρα είναι μια επιλογή απροσδόκητα ταιριαστή με την εποχή των lockdown και της κοινωνικής αποστασιοποίησης.
Πάντως η διεκδίκηση του ναού από τους πιστούς μιας άλλης, ανταγωνιστικής θρησκείας ίσως είναι ενδεικτική όχι μόνο της «πολιτικότητας» που ανέκαθεν είχε η Αγία Σοφία ως σύμβολο μιας αυτοκρατορίας που καταλύθηκε, αλλά και της μεταφυσικής έλξης που η Αγία Σοφία ασκεί στους ανθρώπους, ανεξαρτήτως θρησκείας. Το βαθύτερο μυστικό της Αγίας Σοφίας βρίσκεται στη σύλληψη και στην κατασκευή της, η οποία έγινε από νεοπλατωνιστές αρχιτέκτονες στα χρόνια του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, όταν βρισκόταν σε εξέλιξη η βίαιη μετάβαση από τον πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων θεών στην εποχή του Χριστού. Ήταν μια δύσκολη εποχή, γιατί η αρχαία θρησκεία ήταν ταυτισμένη με τις επιστήμες και η απαλλαγή από αυτή θα ισοδυναμούσε αναπόφευκτα με το κλείσιμο των σχολών και τη σταδιακή έλευση του Μεσαίωνα. Η νέα θρησκεία δεν ήταν συμβατή με τη συνέχιση της λειτουργίας των φιλοσοφικών σχολών, που ήταν τα πανεπιστήμια της εποχής και κάλυπταν το σύνολο της γνώσης που σήμερα διαχωρίζουμε σε θεωρητικές και θετικές σπουδές. Η παλιά θρησκεία κατέρρεε, γιατί είχαν συνδεθεί με αυτήν οι ελίτ κάθε πόλης που είχαν οδηγήσει στο κοινωνικό και οικονομικό περιθώριο μεγάλο αριθμό ανθρώπων. Όλοι αυτοί μέσα από τη νέα θρησκεία εξέφραζαν το αίτημα για κοινωνική δικαιοσύνη. Υπήρχαν όμως και εκείνοι που στέκονταν στο μεταίχμιο και, ενώ ευνοούσαν την εκδήλωση του ορμητικού λαϊκού κινήματος με σαφή πολιτικά χαρακτηριστικά, που ήταν τότε ο χριστιανισμός, φρόντιζαν να διασώσουν τη γνώση. Η Αγία Σοφία ως αρχιτεκτονικό δημιούργημα εκφράζει αυτό το πνεύμα, γίνεται μια Κιβωτός που μεταφέρει τη γνώση των θεών στην εποχή του Χριστού, καθώς ενσωματώνει στην κατασκευή της τα συμπεράσματα από τις μελέτες σπουδαίων επιστημόνων των Σχολών της Αλεξάνδρειας και των Αθηνών για τη μηχανική, την ακουστική, τη σχέση της ύλης με το πνεύμα και τη φύση του θείου.
Οι ψαλμοί, μέσα σε ένα περιβάλλον τόσο παρατεταμένης αντήχησης, υπερβαίνουν την απλή πληροφορία και γίνονται προσωδία. Ο λόγος αποκαλύπτει τον εσωτερικό ρυθμό του, ο οποίος, σε παραλληλία με τη μουσική, προσανατολίζει τη συνείδηση στο άχρονο και στο άπειρο.
Το λυκόφως του ελληνικού πνεύματος
Η Ακαδημία του Πλάτωνα στην Αθήνα είχε κλείσει το 529 μ.Χ., μόλις τρία χρόνια πριν από την έναρξη της κατασκευής της Αγίας Σοφίας, γεγονός που συγκέντρωσε στην Αλεξάνδρεια την επιστημονική ελίτ της εποχής. Η Αγία Σοφία θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως το κύκνειο άσμα ή το λυκόφως του ελληνικού πνεύματος, όπως εκδηλωνόταν από τον πνευματικό «φάρο» της πόλης που είχε ιδρύσει ο Αλέξανδρος μόλις πριν από επτά αιώνες. Η κεντρική ιδέα των αρχιτεκτόνων της Αγίας Σοφίας, του Ισιδώρου από τη Μίλητο και του Ανθεμίου από τις Τράλλεις, ήταν ότι ο άνθρωπος μπορεί να προσεγγίσει το θείο μέσα από την επιστήμη. Οι δύο επιστήμονες ήταν μαθητές του Αμμώνιου Ερμείου, που κατείχε την έδρα της Φιλοσοφίας στην Αλεξάνδρεια και ήταν μαθητής του Πρόκλου. Η συσσωρευμένη γνώση για τη γεωμετρία, τα ανώτερα μαθηματικά και τη συμπεριφορά των στερεών μέσα στα στερεά υπάρχει αναλλοίωτη στη δομή της Αγίας Σοφίας και «ευθύνεται» για τη θρησκευτική εμπειρία που προσφέρει ο ναός.
Για παράδειγμα, οι ψαλμοί ανεβαίνουν προς τον τρούλο και επιστρέφουν στον κεντρικό χώρο (τον «Καλλιχώρο»), ενθυλακώνοντας τους πιστούς σε μια μυσταγωγία. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι απλοί πιστοί δεν συγκεντρώνονταν μέσα στους αρχαίους ναούς, όπως συγκεντρώνονται σήμερα οι πιστοί των νεότερων θρησκειών, του χριστιανισμού και του ισλαμισμού. Οι αρχαίες θρησκευτικές τελετές πραγματοποιούνταν σε υπαίθριο χώρο, προφανώς για να τονιστεί η σχέση με τη φύση, τον ήλιο και τον ουράνιο θόλο που αντιπροσώπευαν το θείο. Με την πάροδο των αιώνων, όμως, οι αρχαίοι ναοί έγιναν σύμβολα ενός θρησκευτικού κατεστημένου που έλεγχε τις πόλεις, συγκέντρωνε τον πλούτο και καταπίεζε τους πολλούς. Η νέα θρησκεία ήθελε να μεταδώσει μήνυμα κατάλυσης των αποκλεισμών, ανοίγοντας σε όλους τις πόρτες των νέων οίκων του Θεού, οι οποίοι χτίζονταν στις θέσεις των αρχαίων ναών. Για να διευρύνει την απήχησή της, η νέα θρησκεία πρόσφερε σε όλους πρόσβαση στον προνομιακό χώρο. Όμως, η επαφή με τον ουρανό ως νοητική διαδικασία διαλεκτικής με την ανώτερη δύναμη χάθηκε και έπρεπε να αντικατασταθεί.
Παράλληλα με την ουράνια ακουστική, η Αγία Σοφία είναι σχεδιασμένη έτσι ώστε να επιτρέπει αντανακλάσεις του φωτός που μετατρέπουν τη στερεότητα του χώρου σε ρευστότητα.
Θεός και άνθρωπος σε αρμονία
Το νέο ζητούμενο, το «αίνιγμα» που έθετε η νέα θρησκεία και το οποίο οι Έλληνες αρχιτέκτονες πριν από 15 αιώνες προσπάθησαν να επιλύσουν ήταν πώς μέσα σε έναν κλειστό χώρο (και όχι πλέον κάτω από τον ουράνιο θόλο) μπορεί ο άνθρωπος να συλλάβει με τις πεπερασμένες αισθήσεις του κάτι από το άφατο του θείου. Η απάντηση που έδωσαν είναι ότι αυτό μπορεί να γίνει μέσα από την αρμονική ενεργοποίηση των πυθαγόρειων άφατων συμβόλων, δηλαδή των αριθμών, των μαθηματικών, που πλήρως προσδιορίζουν κάθε υλική κατασκευή, αλλά και κάθε εκδήλωση στο υλικό πεδίο. Σκέφτηκαν ότι θεωρητικά θα μπορούσε να εντοπιστεί εκείνη η αρμονική σύνθεση που να οδηγεί στη δημιουργία ενός υλικού χώρου με την ιδιότητα να δρα ως «ενδιάμεσος χώρος» ανάμεσα στο ανθρώπινο και το θείο. Η Αγία Σοφία είναι ακριβώς αυτή η αρμονική σύνθεση στην οποία κατέληξαν.
Είναι η συγκεκριμένη απάντηση που οι επιστήμονες έδωσαν στο πιο προκλητικό, αφηρημένο, μεταφυσικό ερώτημα. Οι μαθηματικές εξισώσεις που αποδίδουν τις μη αισθητές διαστάσεις της πραγματικότητας είναι «χτισμένες» μέσα στην τοιχοποιία της Αγίας Σοφίας. Η Αγία Σοφία είναι ίσως ο τελειότερος μηχανισμός επαφής με το θείο μετά τον Παρθενώνα, που ασφαλώς είχε μια εντελώς διαφορετική σύλληψη, συμβολισμό και λειτουργία. Όλα αυτά ίσως μας βοηθούν να κάνουμε και τη σκέψη ότι είναι μάλλον ευεξήγητη η διεκδίκηση του ναού από όσους επίσης θα ήθελαν να προσεγγίσουν το θείο με κάποιους άλλους ύμνους. Αλλά και ότι ο ναός είναι μεγαλύτερος από τις εποχές και τους ανθρώπους που έρχονται και φεύγουν, μεγαλύτερος ίσως και από τις ίδιες τις θρησκείες – με την έννοια ότι τα άφατα σύμβολα που τον ορίζουν μπορεί είναι μια «θρησκεία» πάνω από τις θρησκείες.
Το βιβλίο της Μπισέρα Πέντσεβα «Hagia Sofia: Sound, Space and Spirit in Byzantium (Pennsylvania State University Press, 2017) κέρδισε το 2018 το βραβείο για την καλύτερη μονογραφία στις ιστορικές σπουδές της American Academy of Religion. Σε συνέντευξή της στην «Καθημερινή» (5.4.2020) η ακαδημαϊκός είπε: «Στον μεσαιωνικό κόσμο δεν υπήρχε η έννοια του “πραγματικού” (real). Υπήρχε η έννοια της “Αλήθειας” (Truth). Ο χώρος της Αγίας Σοφίας είναι έτσι σχεδιασμένος ώστε να παράγει διαρκώς Αλήθεια, δηλαδή Σοφία. Και η Σοφία ταυτίζεται με το θείο. Η Αλήθεια έρχεται πιο κοντά στις αισθήσεις μας, στον υλικό κόσμο μας, μέσα από το φως και τον ήχο. Σκεφτείτε τη “Μεγαλοφωνία”, τον λαμπερό, ευρύ ήχο που παράγεται μέσα από την ανθρώπινη συμμετοχή στην τελετή, των ψαλτών, αλλά και του χριστεπώνυμου πληρώματος που συμμετέχει στις επαναλήψεις των ψαλμών. Αυτό είναι το φαινόμενο που αποκαλούμε “μυσταγωγία”». Η Αγία Σοφία παράγει και προσφέρει μια άχρονη αλήθεια σε όλη την ανθρωπότητα, η οποία είναι διαφορετική από εκείνη που αναπαράγουν οι πολιτικοί ηγέτες και τα δελτία ειδήσεων. Ας προσπαθήσουμε να την ακούσουμε. ■
για την Σ. Βέιλ (κείμενο του Σ. Γουνελά)
Σ. Γουνελάς: Σιμόνη Βέιλ – Eβραία, αρχαιοελληνίστρια και χριστιανή
απόσπασμα:
«Θα σταθώ τώρα σε δύο σημεία από το βιβλίο της Attentede Dieu (Προσδοκώ τον Θεό) και συγκεκριμένα στο κεφάλαιο «Η αγάπη του πλησίον» (περιλαμβάνεται στην ελληνική έκδοση που έγινε πριν πολλά χρόνια στο «Μήνυμα» με τίτλο Εκλογή από το έργο της σε μετάφραση δική μου και της Β. Τριανταφύλλου). Το πρώτο μιλάει για το Θεό ή μάλλον για την κένωσή του, με τον ακόλουθο τρόπο: «η δημιουργία είναι από μέρους του Θεού, όχι μια πράξη αυτοδιαστολής, αλλά συστολής και απάρνησης. Ο Θεός μόνος του είναι μεγαλύτερος από το Θεό μαζί με όλα τα δημιουργήματά του. Ο Θεός δέχτηκε αυτή τη μείωση. Κένωσε από τον εαυτό του ένα μέρος της ύπαρξης. Ήδη με αυτή την πράξη κενώθηκε από την θεότητά του∙ γι’ αυτό ο άγιος Ιωάννης λέει πως το Αρνίον έχει σφαγεί από καταβολής κόσμου. Ο Θεός επέτρεψε την ύπαρξη σε πλάσματα άλλα από Κείνον και που αξίζουν άπειρα λιγότερο από Κείνον. Με την πράξη της δημιουργίας αρνήθηκε τον εαυτό του, όπως ακριβώς ο Χριστός μας παρήγγειλε ν’ απαρνηθούμε τους εαυτούς μας. Ο Θεός αρνήθηκε τον εαυτό του για χάρη μας, για να μας δώσει τη δυνατότητα να αρνηθούμε τους εαυτούς μας για Κείνον. Αυτή η απάντηση, αυτός ο αντίλαλος, που από μας εξαρτάται να τον αρνηθούμε, αποτελεί τη μόνη δυνατή δικαίωση για την παράφορη αγάπη που δείχνει το γεγονός της δημιουργίας» (σ. 25-26).»
Χρήστου Μαλεβίτση, Εφημερία
…πως ο Θεός που γνωρίζουν οι πολλοί ξεφεύγει τραγικά από τον συνειδητό αναζητήτη Του…
«Συνεπώς ή εναγώνια κραυγή του Ψαλμωδού προς τον θεό, ότι «ό ζήλος του οίκου σου κατεφάγε με» δείχνει την αδυναμία του «περιεχομένου», πού είναι ο Ψαλμωδός, να επικοινωνήσει αποτελεσματικά με το «περιέχον», πού είναι το «εντελώς άλλο». Έτσι όμως ο Θεός από οικείος στην κοινή θρησκευτικότητα καθίσταται ανοίκειος στην αυθεντική θρησκευτικότητα του ζηλωτή. Τούτη ή ανοικειότητα του Θεού κατατρώγει ότι είναι εκ του κόσμου τούτου, δηλαδή περιεχόμενο. Γιατί αυτό αξιώνει ή μετάβαση από την κατάσταση του περιεχομένου στην κατάσταση του περιέχοντος. Άλλα αυτή ή καταστροφικότητα του Θεού, πού φανερώνεται σε όλη την Παλαιά Διαθήκη με τη μορφή της οργής του Θεού, καθιστά δυσχερή την συνθήκη υπάρξεως του ανθρώπου, αφού τούτος για να φτάσει στον Θεό πρέπει να κατασυντριβεί ωσάν σκεύος κεραμέως επάνω στον βράχο της εγκοσμιότητας, ως πεπερασμένο περιεχόμενο του απείρου περιέχοντος.»
Απόσπασμα από κείμενο του Χρ. Μαλεβίτση, στο Εφημερία – δοκίμια, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1989
Το βιβλίο πλέον πιο εύκολα βρίκσεται στην πιο κάτω έκδοση (αν και εγώ προτιμώ την έκδοση της Δωδώνης που προαναφέρω):
Εφημερία. Ο φωτισμός του ανθρώπου
Αρμός, 2011
458 σελ.
ISBN 978-960-527-630-0
περιβάλλον και πολιτική 